İşten Çıkarmalar ve Etik - Fatma Ülkü Selçuk (Sosyoloji, Dr.)

İlk işim



1990’lı yılların ortası. Üniversiteden mezun olmuşum. Nerede çalışacağım?
Gönlümden geçen, zor durumdaki insanların yaşamına katkı yapabilmek. Düşünüp dururken önüme bir iş olanağı çıkıveriyor.

Reddetmiyorum, başvuruyorum. Böylelikle finans alanında çalışmaya başlıyorum. Yöneticilerden övgüler geliyor. Altı ay geçiyor. İdeallerimden ne kadar da uzak düşmüşüm...

Müdürüme ayrılmak istediğimi söylüyorum. Müdür “Tam oturttuk departmanı, nereye gidiyorsun?” diyor. Anlatıyorum.

Sendikalara başvuruyorum

Sigortasız, uzun saatler, sağlıksız koşullarda çalışanlar için ne yapabilirim? Sendikalara başvuruyorum. Eh, girebilmem için tanıdık gerekiyormuş.

Belki aklımdakileri yazarak iletebilirim diye düşünüyorum. Çalışma Ekonomisinde yüksek lisansa başlıyorum. Hocam iş teklif ediyor. Kurduğu bir vakıfta çalışan çocuklarla ilgili çalışıyorum.

Kayıtdışı çalışanlar 

Bir yandan da “kayıtdışı çalışanların durumu nasıl iyileşebilir?”; onu araştırıyorum.

Yüksek lisans bitince merakım bitmiyor, doktorada (Sosyoloji) araştırmaya devam ediyorum.

2000’li yılların başları oluyor.

Bu mevzularda bir kitap yazıyorum. Birkaç da makale kaleme alıyorum.

Üniversitede işçiler sendikaya üye oluyor. Ardından bazı arkadaşlarım işten çıkarılıyor. Davalar açılıyor. Atılanların bir kısmı başka yerlerde iş buluyor.

Benim elimden bir şey gelmiyor. Üzülüyorum. Pek çok mevzunun yazdığım kadar kolay çözülemeyeceğini anlıyorum.

Bugün 

Konu işten çıkarmalar olduğunda, artık kolaylıkla “buyrun çözüm budur” diyemiyorum.

Birkaç boyutu değerlendirmek adeta refleks haline geliyor.

Nasıl mı?

Buyrun size bir örnek:

Varsayın ki

Obezite isimli bir fabrika var. Fabrikada 5000 işçi çalışıyor. Gıda üretiyor. İçinde bol sağlıksız madde var. Ortalama insan için zararı, faydasından çok. Ürüne yüksek talep var.

Teknoloji gelişir. 100 işçinin bir günde ürettiğini bir robot bir saatte yapar. Robotun maliyeti nispeten düşüktür. Fabrika sahibi bir karar alır. 

4000 işçiyi işten çıkararak yerine birkaç robot alacaktır.

Kalan 1000 işçinin işi, robotların henüz yapabileceği türden değildir. Bir kısmı imalatta, bir kısmı AR-GE’de, finans departmanında, pazarlama alanında vs. çalışmaktadır.

Sorular

1) Fabrika aynı ürünün üretimine devam etmeli mi?

a- Evet b- Hayır

2) Fabrikaya robot alınmalı mı?

a- Evet b- Hayır

3) İşçiler işten çıkarılırsa toplum/devlet onlara yeni iş bulmalı mı? 

a- Evet b- Hayır

4) Yaşam alanlarımızdaki işlerin yüzde doksan dokuzunun (daha azının veya fazlasının) yapay zeka tarafından yapılması halinde insanlara ücretli bir iş sunulmasa bile esenlik içinde yaşayacakları olanaklar sunulmalı mı?

a- Evet b- Hayır

Başka bir örnek

Yine varsayalım ki:

Bir hurda işleme fabrikası var. İş kazası ortalamanın altında. Ancak kimse dava açmasa da meslek hastalığı yaygın. Üretim devam ediyor. Kayıtdışı çalışan işçiler de var. Çalışma yasalarını ihlal eden işverene, ceza kesilmesi halinde, işyeri kapanacak. İşverenin böyle bir durumda devam edebilmek için yeterli sermayesi yok.

1) Fabrika kapatılmalı mı?

 

a- Evet b- Hayır

2) Fabrikanın işlemeye devam etmesi halinde çalışma koşulları iyileştirilmeli mi? (meslek hastalıklarını ve iş kazalarını engelleyecek şekilde)

a- Evet b- Hayır

3) Ceza kesilmesi durumunda işveren fabrikaya kilit vurursa toplum/devlet fabrikanın çalışmasını sağlamalı mı? (devlet teşekkülü, kooperatif, özel girişim, karma bir form veya başka bir şekilde)

 

a- Evet b- Hayır

4) Meslek hastalığına yakalanan işçilerin bakım masraflarını toplum/devlet karşılamalı mı?

 

a- Evet b- Hayır

Son örnek

Yine varsayalım ki:

Bir üniversite var. Adı XXX Üniversitesi.

Atama yükseltme kriterleri, o ülkedeki ve dünyadaki egemen üniversite kültürüne uygun.

Yayın sayısının artması teşvik ediliyor.

Öğretim elemanlarının performansı nicel yöntemler kullanılarak ölçülüyor.

Bu sistemin uygulamaya konmasıyla üniversitenin yayın sayısı artıyor.

Birkaç olumsuz sonuç da beraberinde geliyor. Hediye yazarlık artıyor (sen makalene benim ismimi koy, ben makaleme senin ismini koyayım, bir cümle yazsan da yeter, hatta hiç yazmasan da olur). Uzun dönemli araştırmalar aksıyor (akademisyenler kısa dönemde yayın sayısını artırmaya odaklı araştırmaları tercih ediyor). Kimisi uydurma veri kullanıyor vs.  

XXX Üniversitesi’nde Mehmet Kimya Bölümünde çalışıyor. İki yıldır sadece 1 makale yayınlamış. Performansı, ortalamanın oldukça altında kalıyor.

Yönetim karar alıyor: Mehmet işten çıkarılacak, yerine aynı konularda çalışan Ahmet alınacak.

Ahmet şimdiye kadar yılda ortalama 5 makale yayınlamış. Yönetim, ancak Mehmet’i işten çıkarırsa Ahmet’i çalıştırabilecek gelire sahip.

Ahmet de Mehmet de dar gelirli hasta ana babasına bakıyor. Ayrıca ikişer çocuk okutuyor. İkisinin de maddi birikimi yok. Bir ek geliri de yok. O şehirde yaşamaları gerekiyor. Sadece XXX Üniversitesi’nde çalışmaları mümkün.

1) Mehmet işten çıkarılmalı mı? 

a- Evet b- Hayır

2) Mehmet’in işten çıkarılmaması durumunda Ahmet işsiz kalacak. Ahmet işsiz mi kalmalı?

a- Evet b- Hayır

3) Mehmet’in işten çıkarılması durumunda toplum/devlet Mehmet’e ve ailesine esenlik sağlayacak olanaklar sunmalı mı? 

a- Evet b- Hayır

4) Ahmet’in işe alınmaması durumunda toplum/devlet Ahmet’e ve ailesine esenlik sağlayacak olanaklar sunmalı mı?

a- Evet b- Hayır

5) Mehmet veya Ahmet üniversitede istihdam edilmese bile araştırma yapabilmek için kütüphane ve laboratuvar gibi üniversite olanaklarından yararlanabilmeli mi?

a- Evet b- Hayır

6) Ahmet veya Mehmet işsiz kaldığında, (diğer değişkenler sabit kalırsa) toplum/devletin onlara (ve benzer durumda olanlara) esenlik sağlayacak kadar olanağı yok ise ne yapmalı? 

Yanıt: ................................................

Açık uçlu soru

Son soruyu açık uçlu bıraktım. Seçenekler yazmayı ve tercihi size bırakıyorum.

Bu soruya benim vereceğim yanıt, kişinin, kurumun, toplumun, insanlığın içinde bulunduğu koşullara göre değişir.

Yirmili yaşlarımdayken herhalde şöyle bir yanıt verirdim:

O ülkedeki tam zamanlı işlerin çoğunda çalışma saatleri düşsün. Ücretlerde azalma olmasın. Ek vardiyalara işsizler yerleştirilsin. Sağlık sistemi primlerden değil vergilerden finanse edilsin. Vergiler gelire oranlı olsun vs.

Bugünse hala düşünmeye devam ediyorum... 

Yapay zekadan kişilik yapılarına kadar nice konuyu... Esenliğin artması için pek çok faktörü gözden geçiriyorum... Yirmili yaşlarımdaki çözüm önerilerimin bir kısmı hala benim için geçerliliğini koruyor. Bir kısmını ise insan yönelimini daha iyi anlayarak yenilemeye çalışıyorum.

 

Esen kalın...

 Fatma Ülkü Selçuk, 12.07.2019