Yukarı Doğru Yeşilleniyoruz - Tuğba Şeker (Mimar)

İnsan nüfusunun artmasıyla beraber betonarme yapı ve otoyol, yaya yolu gibi toprağı örten zeminler de günden güne artıyor. Bu yüzden aktif yeşil alanlar (Parklar, bahçeler, vb. kullanılmaya elverişli alanlar) eskisine oranla azalmaya devam ediyor. Bu da hava kirliliğini artırıp yeşil alan azalmasına bağlı olarak sadece insanların değil tüm canlıların yaşam kalitesini azaltıyor, solunumla ilişkili hastalıklara karşı savunmasız bırakıyor. Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre her yıl küresel olarak 8 milyon insan hava kirliliğinden dolayı erken ölüyor; bunu önlemek ve yeterli yaşam kalitesi için kişi başına 9 m2 yeşil alan olması gerektiğini söylüyor.(1) Yatay yüzeyde yeşil alanlar azalmaya ve çözümler bölgesel ve geçici olmaktan öteye gidemediği için yeni inşa edilen yapılarda daha kalıcı olarak dikey bahçelendirme de yapılara uygulanmaya başlandı.

 Dikey bahçelendirme, Cambridge Dictionary’ün tanımına göre kısaca kaplarda veya duvara tutturulmuş özel bir malzeme üzerinde büyüyen bitkilerle kaplı duvarlar(2). Yani toprak üstünde yeşillendirme yetersiz kalıyorsa öyleyse yeni yapılara hangi yapı çeşidi (konut, resmi yapılar, eğlence merkezleri vs) olursa olsun fark etmeden katlara yeşillendirme de ekleyerek insan ve diğer canlılar için gerekli yeşil alanı sağlayabilmeyi çabalıyor. Bu balkonları toprak zemin olarak uygulayıp küçük bahçeler oluşturarak da olabilir, dikey ahşap/çelik gridlerle sarmaşık gibi grid üzerini kaplayarak yeşil duvar oluşturmakla da olabilir veya yeşil çatılar inşa ederek de olabilir. 

Dikey bahçelendirmenin ilk hali duvarı ya da dikey herhangi bir yüzeyi bitkiyle örtme durumudur ve MÖ 600lü yıllarda yapılmış ama günümüzde hala meşhur olan, dilden dile anlatılan Babil’in Asma Bahçeleri’nde ilk dikey bahçe enemeleri yapılmıştır(3). Bunun için başlarda genel olarak tırmanıcı, sarıcı bitkiler (sarmaşık, üzüm vs) kullanılmıştır. Bu, tek katlı zemin ve duvarlar için kullanılmaktaydı ama daha sonra yapı ve kat yükseklikleri arttıkça her kata özel toprak alan tasarlanmaya başlandı ve günümüzde tırmanıcı olmayan ağaç ve çiçeklerin de dikey bahçelendirme için kullanılıyor. Dikey bahçelendirmenin sadece bitki seçimi değil kuruluşu da da özel ama genel olarak üç malzeme kullanılıyor: Duvara 10 cm mesafe ile monte edilmesi gereken metal bir çerçeve; duvar ile bahçe arasındaki izolasyonu sağlayacak, duvarın ıslanmasını engellemek için çerçeveye bağlanacak bir PVC plaka ve kısa köklü bitkilerin tutunacağı, poliamitten yapılmış, küflenmeye karşı dayanıklı keçe katman(4).

Dikey bahçelendirmeye hem yurtdışı hem yurtiçi olmak üzere iki örnek vereyim. Birincisi: Galata Art House (Galata Evi). İstanbul’daki bu yapının dış kısmında yer aldığı halde üç yapının kesiştiği alanda yer alıyor o yüzden dikey bahçelendirme açısından zorlanılsa da yine de gerçekleştiriliyor. 2008 yılında 160 m2 alanda projelendirmeyi LAL Design, uygulamasını Yeşilvadi Fidanlığı yapmış(6).

İkincisi: Jewel Changi Havalimanı. Dikey bahçelendirme sadece konutlarda değil ortak yaşam alanlarında (otel, cafe, kültür merkezleri) da yapılıyor. Singapur’da yer alan bu havalimanı, 135000 m2 bir alana sahip olmasından dolayı tamamen betonarme ve çelikten oluşan alan yerine çok fazla insan havalimanını sadece geçiş için değil yaşam alanı olarak da kullanacağından dolayı orayı yaşayan, nefes alan, rahatlıkla vakit geçirilebilecek bir yer olarak tasarlanmış. Ticari alanlar, otel fonksiyonları, restoranların yanısıra geniş iç bahçeler ve merkezde çatıdan akan şelale de tasarlanmış. İç bahçeler; sadece dikey bahçelendirme ile değil yatay bahçelendirme ile geniş ene ve boya sahip olan tropikal bitkiler ile dizayn edilmiş.

Peki, dikey bahçe neden bu kadar önemli? Dikey bahçelendirmenin yararı sadece kısıtlı yerde yeşillendirme yapabilmek değil. Birincisi; kapladığı duvarlarla trafikteki gibi çok sesli yerlerin gürültüsünün yapıda duyulmasını engeller, sesin çoğunluğunu absorbe eder. İkincisi; hem yol hem yapılardan dolayı oluşan gri, beton majoritesinin sebep olduğu kentsel ısıyı, ani sıcaklık değişimlerini engeller. Üçüncüsü; yatay bahçelendirmeye kıyasla dikey bahçelendirme yaparken m2 cinsinden daha az toprağa daha çok bitki dikildiği için üretilen oksijen miktarı da fazla olur ve canlılar daha rahat nefes alır. Dikey bahçelendirme, adece insanlar için değil diğer canlılar için de etkilidir. Onlar için yaşam alanı olabilir, dikilen bitkiler onlar için besin kaynağı olabilir.

90’lı yıllarla beraber daha da gelişen dikey bahçelendirme bize aslında mimaride yeniden doğaya ve doğala, en azından doğaya yakın tasarımla yönelmeye başladığımızın göstergesi. Endüstriyel devrim, modern hayata geçiş, brütalism, betonarme yapıların hıla artış göstermesiyle nefes alamamaya başlayan kentler, mezar taşlarımıza dönüşmeden önce yeniden yaşanabilir, sürdürülebilir, uzun ömürlü konutlar ve beton ve asfalt olmayan yüzeyler tasarlanma ihtiyacı duyuluyor. Yapılan yeni tasarımlar ve geleceğe yönelik tasarım tartışmaları da bunu gösteriyor. Dikey bahçeyle beraber gelişen teknolojiyle beraber güçlendirilen ahşaplarla beraber günümüz ihtiyaçlarını da karşılayabilecek yüksek katlı ahşap yapılar düşüncesi var ve yakın zamanda da gerçekleşecek. Gelecekte küresel iklim krizi, kıtlık, su kaynaklarının vs. gibi büyük problemler yaşanacağı düşünülüyor ve 2020 senesinde pandeminin ortaya çıkmasıyla beraber sağlığımızın ne kadar önemli olduğunu fark etmemizle beraber artık daha sağlık odaklı yapılar yapmanın üzerinde duracağız gibi görünüyor. Hep beraber göreceğiz. Bir sonraki yazımda görüşmek dileğiyle.