Bir esrarengiz fotoğrafçı, Chaldej - Elif Ülkü Arıcı (Fotoğraf )

Merhaba sevgili fotoğrafseverler,

Tarihi anların toplumsal hafızaya kazınması için sembolik fotoğraflar gerekir, harf devrimi dediğimizde mesela, sanırım hepimizin zihninde aynı fotoğraf canlanıyordur. Bazı fotoğraflarda ise fotoğrafçının yorumu da fotoğraf kadar etkili olur – acaba bu nasıl oluyor diye sorabilirsiniz haklı olarak, yoruma açık sulu boya resim değil ki konu… Buradaki anahtar kelime: Kurgu. Mesela Afgan Kız ve Steve McCurry. Burka altında gizlendiğinden yan komşunun bile zor karşılaşacağı ürkmüş ceylan gözlerinin tüm dünya ile buluştuğu an.  Ya da konuya kaldığımız yerden devam edelim dersek ‘Ölüm Anı ve Robert Capa’. Bu fotoğraflar, redaktör tarafından genel izleyiciye uygun görünen, tekrarlanabilir bir mesajın yanı sıra fotoğrafçının o tarihsel gerçekliğe düştüğü minik bir notu da içerir. Fotoğrafa baktığımızda bu notu okur ve hissederiz. Fotoğraf tarihçilerinin ‘Rus Capa’ lakabını taktıkları Ewgenij Chaldej’de ülkesini işgal etmiş Almanlara karşı savaşın içinde, zaferin kendi hakkı olduğuna inanan ve bu hakkı fotoğraflarına ‘not düşerek’  savunmaya çalışan bir fotoğrafçı[1].

Evgenij Anan'evič Chaldej 1941-1946 arasında Kızıl Ordu’nun resmi fotoğrafçısıydı, Almanların Doğu cephesinde Bolşevik ve Musevilere karşı gerçekleştirdiği Barbarossa operasyonu sırasında 20 milyonu aşkın kişinin ölüme mahkum edildiği rotada Rus ordusuna Almanya’ya kadar eşlik etti. Sonunda Almanlar yenilgiyi koşulsuz kabul ettiğinde, yabancı askerler Berlin’e akın ederken o da olay yerindeydi. Devletsiz ve ordusuz kalmış yerel halk belirsizlik içinde, şehir yerle bir olmuş… Chaldej’in kadrajında ise, Berlin hayvanat bahçesinde kimsenin ilgilenemediği egzotik kaos, sarı yıldızları yakalarından bizzat söktüğü Museviler, meydanlarda yeni bir dönemin başladığını ilan eden Rus şairler… Chaldej’in en ünlü fotoğrafı, Almanya’nın yenilgiyi kabul ettiği 2 Mayıs 1945 tarihinde, Berliner Reichstag’a büyük bir Rus bayrağı çekerek savaşı Rusya’nın kazandığını ilan eden Abdulchakim Ismailov’u belgeler. Pwarda gazetesinde yayınlanan bu kare bir kurgu fotoğrafı, ama doğru zamanlamayla etkisi yadsınamayacak kadar büyük. Meclis kubbesi yangın yeri, dumanlar içinde ve çökmek üzere, arka planda heykeller görünmese, yerle bir olmuş şehrin Berlin olduğunu anlamak mümkün değil, zaten bu nedenle Ismailov zor bela bulabildiği en yüksek noktaya tırmanmış, düşmemek için bacaklarına sıkıca asılan Rus subayından destek alıyor (Şekil 1A). 

İlgisi Rus bayrağının doğru kavisle dalgalanmasına odaklanan Chaldej’in gözünden kaçan detay ise, Ismailov’u tutan subayın her iki kolunda birer kol saati olması. Rus Gazetesi Pwarda’da yayınlanmadan önce, talan şüphesi uyandıran ikinci saat bir iğne ucuyla kazınır, hatayı kapatmak için kimyasal banyo uygulanır[2], ama aynı sahnede birçok benzer fotoğraf çekildiğinden, yatsıya kadar yanan mum çabucak söner...

Moskova Barış Yürüşü’nden sonra tekrar Almanya’ya dönerek Stalin, Truman ve Churcill’in buluştuğu Potsdam konferansını belgeleyen fotoğrafçı ardından 12 yüksek rütbeli Alman subayının idama mahkum edildiği Nürnberg mahkemelerine katılır ((Şekil 1B). O günlerde tanıştığı Capa’nın sayesinde, uzaktan çekime uygun Speed-Grafic fotoğraf makinesine kavuşmuş, sanık koltuğunda oturan Hitler’in sağ kolu Göring’in yanında gururla poz verir genç fotoğrafçı, henüz babası ve üç kız kardeşinin Gestapo tarafından bir çukura atıldığından habersiz[3].  Rus subaylarının yerleştirildiği Avusturya’ya doğru yola çıkarken, o karmaşada işe yarar bir fotoğraf makinesi edinebildiği için mutludur ve vefakar bir dost olduğunu Capa’nın ünlü yazar John Steinbeck’e eşlik ettiği Rusya seyahatinde kanıtlayacaktır, ama o hikaye bir daha ki sefere…

Savaş bittikten iki sene sonra, yeteri kadar profesyonel davranmadığı için TASS ulusal haber ajansındaki işine son verilen Chaldej’in fotoğrafları 45 yıl kamuoyuna gizli kalır. Gorbatschow döneminde tekrardan keşfedilen Chaldej, Kreml’da gerçekleşen Barbarossa Çelenk Törenine davet edilir (Haziran 1991) ve orada Alman Delegasyonu üyesi sanatçı Ernst Volland ile tanışır. İşte o gün, 500 fotoğraflık arşivi Avrupa ile buluşma fırsatını yakalamıştır ve fotoğrafçı geç gelen üne sonunda kavuşur. Hatta 1975’de sadece Doğu Almanya’da faşist rejime karşı propaganda amaçlı basılan Chaldej pullarının benzerleri, 2010’da Azerbeycan’da ve yıllar sonra 2017’de Rusya’da da gezinmeye başlar[4] (Şekil 1C).

Fotoğrafçının ölümüyle (1997) ortaya çıkan savaş notları, II. Dünya Savaşının Rus perspektifinden yorumlanması açısından önemli bir kaynak oluşturmaktadır. 2011 yılında bu notlar toparlanıp, fotoğraflarıyla beraber ilk Almanca kitabı basılmıştır (Şekil 2B). Tabii, savaş geçmişi göz önünde bulundurulduğunda, fotoğrafçı ve Alman halkı arasındaki ilişkinin de oldukça sancılı olduğunu tahmin etmek zor değil, belki de bu nedenle Chaldej’in Avrupa’da öne çıkan fotoğrafları ağırlıklı olarak fotoğrafçının müdahale ettiği kareler (Şekil 2A,C). Bazıları askerin imajını korumak amacıyla yapılan değişikler diğerleri ise Chaldej’in özel notlarını içeren kurgular. Örnek vermek gerekirse, Murmansk’ın Alman ordusu tarafından 22 Haziran 1945’te küle çevrildiği yangında, Rus askerlerle beraber kuytuda bekleyen Ren Geyiği Sascha’nın yardıma gelen İngiliz uçaklarına bakışı, fotoğraf tarihinin ilk fotoshop örneklerinden biri. İki fotoğrafı ayrı ayrı çekip banyo sırasında monte ettiğini savaş günlüğünde belirten[3] Chaldej, ‘Almanlar 350.000 bomba atarak her yeri ateşe vermişlerdi ve bizim av uçakları tahtadandı, İngilizler yetişmese bitmiştik. Hawker Hurricane’ları gördüğümüzde hissettiklerimizi Sascha’nın çok daha iyi ifade ettiğini düşünüyorum’ der ve ekler, ‘bir de Avusturya’ya giren Rus askerlerinin önüne ezip geçmeleri için Nazi bayrağını ben mi serdim diye sorup duruyorlar, oysa hayır, ben sadece arka fondaki evi ateşe verdim. Bir Nazi komutanın evi, sabaha kadar yandı, kimse dokunmadı.’ Fotoğrafa bir de isim vermiş ‘İntikam’.

Işığınız bol, enerjiniz yüksek olsun...

Elif Ülkü Arıcı