Bilişsel Bilimler: Nedir, Ne Değildir?

2015 yılında bu alanda yüksek lisans yapmaya başladığımdan beri yeni alanım ile ilgili şöyle sorularla karşılaştım: “Bilişim mi?”, “Bilişsel de nedir?”. Bu ve bu tip soruları bu yazı üzerinden cevaplayıp, aslında günlük hayatla çok iç içe olabilen bu bilim dalını size basitçe açıklayacağım.

Cognitive science, yani bilişsel bilimler, kısaca “beyinden” ibaret olarak gösterilebilecek bir akademik disiplindir. Farklı alanlarda uzman pek çok insan bir araya gelerek şu soruyu cevaplama zahmetine girişiyorlar: “Şu kafamızın içindeki süngerimsi organ nasıl işliyor?”

Bir konu hakkında düşünüyorsunuz diyelim. Nasıl düşünürsünüz? Ne açılardan düşünürsünüz? Ya da bir derste, kursta veya en basitinden evdesiniz ve size bir şeyler öğretiliyor. Sonuçta hayat, bir şeyler öğrenebilmek için yeterince uzun. Nasıl öğrenirsiniz? Bu düşünme ve öğrenme biçimlerinin zihnimizdeki yapısı nedir? İşte böyle soruları cevaplamaya çalışır bilişsel bilimler.

Bana hep sorulur “Bilgisayarla mı ilgili?” diye. Sonuçta insanın aklı hemen bilişime, bilişim sistemlerine kayıyor. Benim de cevabım basit: “Evet, ama sadece o değil.”

Bu güzide disiplin, disiplinler arası denen bir yapıya sahiptir. Psikolojisinden tut yapay zekasına, dilbilimden felsefeye, hatta ve hatta antropolojinin bile katkıda bulunabildiği; bunca farklı yapısı, gidişatı ve yaklaşımı olan bilim dalını tek bir ortak soruda, tek bir noktada toplayabilmiş bir bilim dalıdır bilişsel bilimler.

Haliyle bu kadar farklı alan bir araya gelince, pek çok farklı bakış açısına maruz kalıyorsunuz. Çünkü her dalın bu disipline olan yaklaşımı farklı. Psikolojinin bu alana bakış açısı davranışsal yaklaşımlar üzerinden giderken, nörobilimin (sinirbilim yani) yaklaşımı ise insanın sahip olduğu sinir sisteminin zihnin işleyişine olan etkisini ve zihnin belli dış etkenlere tepkisini ölçmek üzerinden gider.

Bilişsel bilimler deyimi eğer sizi fazla yoruyorsa bu disipline alternatif isimler verebiliriz. İdrak bilimi ya da algı bilimi gibi deyimler bu bilim dalının tanımına uygun deyimler olacaktır. Sonuçta bilişsel bilimlerin çalışma alanları arasında algı ve idrak da önemli bir yer tutmaktadır. Çalışma alanları demişken, o kadar fazla çalışma alanı var ki anlatamam. Sorun çözme, karar verme, dikkat, hafıza; saymakla bitmez. İşin ilginç tarafı, bu saydığım birkaç örnek işin sadece psikoloji ayağına bağlı olan çalışma alanları. Daha bunun bilgisayar ayağı var, felsefesi var (ki normal felsefe gibi gitmez bilişsel bilimlerin felsefesi), dilbilimi var, var oğlu var!

Tabi bu disiplinin parçası olan ve deminden beri saydığım alanlar haliyle tek başına yeterli olmaz sorulara cevap bulmada. Burada da bu alanın en iyi yanı devreye giriyor: İnterdisiplinerlik. Ne demek peki bu?

Farklı alanların bir arada çalışabilmesine fırsat verebiliyorsa bir bilim dalı, işte o zaman ona interdisipliner yapısı var diyebiliriz. Psikoloji ile dilbilim, yapay zeka ile felsefe ve daha içinde bulunan ve bulunma potansiyeli olan bir sürü dal birbiriyle rahat etkileşime geçebilir. Bu da bu çalışma alanına inanılmaz bir çeşitlilik katıyor.

Kendimden örnek verecek olursam, siyaset bilimi ve kamu yönetiminden mezun olduktan sonra bu güzide bilim dalı benim fazlasıyla ilgimi çekmişti. İleride lisanstan öğrendiklerimi yeni bir yapı altında uygulayarak farklı bir şeyler, farklı yaklaşımlar çıkarmayı umarak bu alanda yüksek lisansa başlama şansına eriştim. Hala devam eden yüksek lisans sürecim boyunca farklı şeyler öğrendim, farklı bakış açıları gördüm, farklı yaklaşımlar inceledim. Ufkumun ne kadar açılmış olabileceğini tahmin edebilirsiniz.

Bu yazıyı da zaten bu bilimi size bir nebze tanıtabilmek için yazıyorum. Biraz yüzeysel anlattığımın farkındayım. Ama bu bilim dalının kolları bir ahtapotun kollarından, hatta abartıyormuş gibi olmasın ama bir kırkayağın ayaklarından bile daha fazla. O yüzden bundan sonraki yazılarımda size hep bu bilim hakkında daha detaylı ve daha özgül bilgiler vermeyi amaçlıyorum. Bu alanın herhangi bir ya da birkaç yaklaşımı üzerinden yapılmış araştırmalar, yapılan araştırma konuları hakkında önemli bilgiler, bu alanda çığır açmış önemli insanlar ve hayatları… Liste uzar da gider.

Umarım bu yazı sayesinde size bilim dünyasında çok rast gelmediğiniz olaylara ve bilgilere yol gösterecek kapıyı açmış olurum. Okuduğunuz için şimdiden teşekkürler ve bir dahaki yazımda da buluşalım ki birlikte bu muhteşem bilim dalına yelken açalım.

Borabay Kadirdağ – ODTÜ Bilişsel Bilimler Ana Bilim Dalı