Türk Mezar Taşlarında Güneş Motifleri

Azerbaycanlı Araştırmacı M. Seyidov’a göre eski Türklere ait “Tangrı” sözcüğünün kökü “Tang”dır. Eski Türklerde ve çağdaş Türklerde “Tan” sözcüğü güneşin doğduğu yer anlamına gelmektedir (Kıyak 2010: 135). Buna göre Tengri sözcüğünün buradan geldiğini de düşünebiliriz.

Türklerde Güneş çok önemli bir yere sahiptir. Bu yüzden hayatın her alanında yer almaktadır ve etkilemektedir. İslamiyet öncesi Türklerde, Hunlar Güneş’i “Kün” olarak adlandırmışlardır. Güneşe olan saygılarından ve kutsiyetlerinden dolayı Kağanlar otağlarını doğuya doğru kurmuşlardır (Kalafat 1995: 37). Bunların yanı sıra kurganlarda çıkan mumyaların başları doğuya doğru dönük şekilde bulunmuştur. Tüm bunlara göre eski Türk inancında Güneş, karanlıktan aydınlığa geçişi sembolize eden bir varlık olarak kabul edilmektedir (Ögel 1984: 155). Günümüzde bu gelenek kendi ailem ve çevremde de sabahları Güneş doğarken evdeki pencerelerin açılmasıyla devam etmektedir. Bunun yanı sıra “Güneş giren eve doktor girmez” şeklinde de bir atasözümüz vardır.

Emel Esin’e göre İslam öncesi Türk kültüründe, gök, güneş, ay, yıldız, ateş, su, dağ, ağaç, hayvan gibi doğal olgular, kutsal kabul edilerek tılsım olarak kullanılmıştır. Bu olgular, Türk kültürünün ve inancının bir yansıması olarak sembolleştirilmiştir. Ay ve güneş sembolleri, gök ve dünya düzenini temsil etmiş; aynı zamanda hükümdarın ayin elbisesinde ve mezar yapılarıyla birlikte tabutlara işlenmiştir (Esin, 1972: 315).

 Mezar yapılarında ve taşlarında yer alan semboller, geçmiş toplulukların inanç, ritüel ve gelenekleri hakkında önemli bilgiler sağlamaktadır. Türkistan ve Anadolu Türk kurganlarında bulunan en yaygın simgelerden biri güneştir (Koca 2012: 260). İslam öncesi Türk sanatında güneş simgesi, ölü ruhlarının göğe yükseldiğine inanılması nedeniyle kurganların tepesine yapılmıştır. Bu simge, gök ile yer arasındaki bağlantıyı ve kutsal dağı simgelemektedir (Çoruhlu 2017: 97).

Türkler İslam dinini kabul ettikten sonra bile ölü ve mezar kültürünü sürdürmenin dinin yanlış yorumlanması anlamına geldiğini ve Kur’an’ın öğretilerine tamamen aykırı olduğunu bildikleri halde bu gelenekten vazgeçmemişlerdir (Roux, 2008: 246). Yaptıkları göçlerle birlikte yerleştikleri bölgeye bu kültürlerini taşımışlardır. Anadolu'da Türkler tarafından kullanılan güneş sembolleri, Türkistan kültüründen gelen etkiyle oluşmuştur (Ögel, 1964: 204).

Selçuklular, güneşi bereketin, mistisizmin, gökyüzünün, büyünün, hayatın ve hayat ağacının simgeleri olarak görmeleri, onların gökyüzü ve doğayla olan yakın ilişkilerinden kaynaklanmaktadır (Sharifzadeh - Feizimoghaddam, 2018, s. 59).

Çalışmada yer alan ilk mezar taşı örneğimiz Azerbaycan Celilabat ilçesine bağlı Hacıişmayilli köyündeki mezarlıkta bulunmaktadır. Bu mezar taşı bir baş taşına aittir. Dikey dikilen bir taşın baş bölümüne 3 daire üçgen şekilde dizilmiştir. Bu daire içerisinde birer güneş motifi yer almaktadır (Fotoğraf 1). II. Örneğimiz yine Azerbaycan, Sisiyan bölgesinden 16. yy.da yapılmış bir mezar taşıdır. Dikdörtgen mezar üzerinde sağda yer alan su yolu ve örgü motifleriyle süslenmiş daire içerisinde güneş motifi yer almaktadır (Fotoğraf 2). III. örneğimiz yine Azerbaycan’da karşımıza çıkmaktadır. Bu mezar taşının üst kısmında görülen yarım ay motifinin hemen üzerine güneş motifi işlenmiştir (Fotoğraf 3).

Fotoğraf 1     Fotoğraf 2     Fotoğraf 3

Güneş motifi birçok gelenek gibi ilk Türk beylikleri ve Selçuklar ile Anadolu’ya taşınmış geleneklerden biridir. Bu motiflerden ilk örneğimiz Bitlis ve yöresinde bulunan Selçuklu mezar taşları üzerinde karşımıza çıkmaktadır. Buradaki güneş motifleri basit üslupta oyma tekniği kullanılarak yapılmıştır (Fotoğraf 4 - 5 - 6).  

Fotoğraf 4    Fotoğraf 5      Fotoğraf 6

Diğer örneğimiz Erzurum ilimizde yer almaktadır. Buradaki güneş motifleri kabartma ve oyma tekniği ile yapılmıştır. Erzurum’daki ilk örneğimiz Esat Paşa camisinin haziresindeki mezar üzerinde rozet şeklinde karşımıza çıkmaktadır (Fotoğraf 7). II. Örneğimiz Yeni Ağa camisinde bulunmaktadır. Buradaki güneş motifi diğerlerinden farklı olarak güneşi doğrudan anımsatmayan kendine özgü ve soyut bir şekilde betimlenmiştir (Fotoğraf 8). Erzurum’daki üçüncü örneğimiz Hınıs/Kazancı köyündeki bir mezarlıkta yer almaktadır. Yine buradaki güneş motifi Güneş’e benzememektedir ancak basit üslupta, oyma tekniği ile yapılmıştır. Güneş burada tek başına değil çevresinde gezegenlerle birlikte simgelenmiştir. Ortadaki güneş motifini 7 adet gezegen motifi çevrelemektedir  (Fotoğraf 9).

Fotoğraf 7       Fotoğraf 8    Fotoğraf 9

Bir başka örnek şehrimiz Kayseri’deki mezarlıklarda karşımıza çıkmaktadır. Buradaki ilk iki örneğimiz farklı köylerde olmak üzere Bünyan ilçesindeki mezarlar üzerinde görülmektedir. Girvel köyündeki mezar gövdesinin batısında yer alan iki ağaç motifinin uç kısımlarına işlenmiştir. Güneş motifleri oyma ve kabartma tekniği ile işlenmiştir (Fotoğraf 10). Samağır köyünde yer alan mezarlıktaki mezarın doğu yüzündeki gövdeye basit üslupta oyma tekniği ile yapılmıştır (Fotoğraf 11). Tomarza ilçesindeki mezar üzerinde bulunan güneş motifi oyma tekniğinde stilize edilerek işlenmiştir (Fotoğraf 12).

Fotoğraf 10   Fotoğraf 11    Fotoğraf 12

Bir başka örnek Ankara Taceddin Cami ve Dergahı’nın bahçesindeki sanduka üzerine işlenmiş güneş motifidir. Buradaki güneş motifi kabartma tekniği ile yapılmıştır (Fotoğraf 13). Erzincan, Başköy ilçesindeki sanduka üzerinde gördüğümüz güneş motifi oyma tekniği ile yapılmıştır (Fotoğraf 14). Sivas’ın İmranlı’daki Borular köyünde yer alan mezarlıktaki mezar üzerine güneş motifi soyut kavramda işlenmiştir. Buradaki güneş motifinde oyma ve kabartma tekniği kullanılmıştır (Fotoğraf 15).

Fotoğraf 13     Fotoğraf 14   Fotoğraf 15

İmranlı Doğançal köyündeki mezarlıkta yer alan bir mezar üzerindeki güneş motifi kabartma tekniği ile yapılmıştır. Motif ışınlarının uçlarında birer daire motifi görülmektedir. (Fotoğraf 16). Bursa, Mustafakemalpaşa ilçesindeki mezarlıkta baş ucu taşı üzerinde kabartma ve oyma tekniğiyle yapılmış bir güneş motifi yer almaktadır (Fotoğraf 17). Giresun’da yer alan mezarlıktaki mezarın baş ucu taşı üzerine güneş motifi işlenmiştir (Fotoğraf 18). Çalışmamızdaki son örneğimiz Muğla’daki bir mezarlıkta ve yine baş ucu taşında karşımıza çıkmaktadır (Fotoğraf 18).

Fotoğraf 16 Fotoğraf 17 Fotoğraf 18 Fotoğraf 19

Sonuç

Türkistan sanatında mezar yapıları, göksel sembollerle süslenmiştir. Bu semboller, güneşin insan yaşamı üzerindeki kozmik gücünü vurgulamaktadır. Mezar anıtlarında kullanılan motifler, güneşin etkisini simgelemekle kalmaz aynı zamanda toplumun önemli figürlerinin sonsuz dinlenmesini işaretlemek veya dinsel ritüelleri desteklemek amacıyla da kullanılmıştır.

Güneş motifli mezar taşları bir çok Türk ülkesinde ve Tük mezar taşları üzerinde bulunmaktadır. Bu motifler mezarlar üzerinde basit üslupta çizikler şeklinde, oyma ve kabartma tekniği kullanarak daire form şeklinde ve güneşi andırmayan soyut bir kavram şeklinde betimlenmiştir.

Genel olarak, İslam öncesi Türk inançları ve simgeleri, İslam sonrası dönemde kullanılmaya devam etmiştir. Güneş simgesinin bu taşlarda yer alması, Türklerin İslam öncesi ve sonrası inançlarının bir sentezini göstermektedir.