Yalan Söylemek

Dilek Türkoğlu

Psikiyatrist Dr.

Diğer Yazıları

Beynimiz farklı zamanlarda gelişimini tamamlayan birçok kısımdan oluşur, tıpkı dişlerimizin bir sırayla ve zamanı gelince çıkması gibi.

Doğmadan önce iç organların çalışmasından ve sağ kalmaktan sorumlu kısım ile duygularımız, özellikle korku, öfke gibi duygular ve beden duyumlarını kaydeden bölüm gelişir. Bu kısım çok daha ilkel canlılarda da var olduğu ve sağ kalmakla ilgili olduğu için birçok yayında kolay anlaşılsın diye “sürüngen beynimiz” olarak tarif edilir.

Bebek doğduktan sonra da beynin gelişimi devam eder. Doğduktan sonraki ilk yıllarda gelişme hızı çok yüksektir. Bu hız değişken olmakla birlikte yirmili yaşlara kadar değişim ve gelişim süreklidir. Aslında büyüme dönemine göre daha yavaş da olsa ölene kadar gelişmeye ve değişmeye devam eder.

Beynimizin her bölgesi farklı zamanlarda daha belirgin olarak gelişir. En son gelişimini tamamlayan kısmı, ön alın lobu (prefrontal korteks) denilen kısmıdır. Bu kısmın gelişimi, daha ziyade değer yargıları ve eğitim ile ilgilidir. Empati yapabilme, yalan söylememe, doğru olanı yapma, haksızlık yapmama ve dürtüleri kontrol edebilme gibi ahlaki ve vicdani durumlardan sorumlu kısımdır.

Yalan söylememek, haksızlık yapmamak, kendi çıkarına ters düşecek bile olsa doğru olanı yapabilmek, dürtülerini kontrol edebilmek gibi değerler çocuk doğduktan sonra yıllar boyunca işlenerek ve öğretilerek geliştirilir. Kişi korktuğu için değil doğru bulduğu için bir şey yapıyorsa, prefrontal korteks devrede demektir. Ancak anlaşılacağı gibi prefrontal korteksin sağlıklı gelişmesi için de çocuğun, uzun yıllar tutarlı bir şekilde eğitim alması, saygı gördüğü bir ortamda büyümesi ve sevgi ile doğru olanın öğretilmesi gerekir. Beynin o kısmı çok küçük yaşlarda hemen gelişmiş olmayacağı için ebeveynlerin ve toplumun korkuya dayalı olmayan, sevgi ve saygı ile ama tutarlı olarak bu eğitimi vermesi gerekmektedir. Eğer eğitimde baskın unsur korku olursa prefrontal korteks yerine amigdala (sürüngen beynimizde korku, öfke gibi duygularımızdan sorumlu olan bölgedir) aktive olur. Böyle bir durumda çocuk, doğru olanı yapmak yerine başına gelebilecek kötü şeylerden kurtulmaya çalışır. Böyle olunca da ahlak, vicdan ve adalet gibi değerleri oturtması pek de mümkün olmaz.

Korktuğu şeylerden kaçınmak için yalan söylemek çocukların sık başvurduğu bir yöntemdir. Bir anlamda yaptığı yanlışı başka bir yanlış ile örtmeye çalışır. Çünkü korku sırasında aktif olan kısım amigdaladır. Matematikte iki eksinin çarpımı artı yapar ama söz konusu insan davranışları ise iki yanlış bir doğru etmez, yanlışı yanlış ile örtme alışkanlığı eder ve her tekrarda pekişir.

Değerleri sağlam ve güçlü toplumlar eğitimi, korku ya da içinden gelen dürtüleri kontrol edememe üzerine yani amigdala hâkimiyetinde değil kendini kontrol edebilme, haktan yana olabilme üzerine yani prefrontal korteks üzerine kurarlar.

Küçük yaşlarda prefrontal korteks olgunlaşmasını tamamlamamış olacağı için çocuklarda yalan söyleme ve yanlış bir şey yaptığında inkâr etme olur. Bu durumda korkutmak, cezalandırmak yapılacak ilk şey değildir. Çocuğa güzel bir üslupla bu davranışının yanlışlığı anlatılmalı ve tutarlı bir şekilde sınırları çizilmelidir.

Her toplumda bireylerin, kendini kontrol etme becerisi çan eğrisi gibi farklılıklar gösterebilir. Çan eğrisinin çoğunluğunun olduğu kısmın nerede olduğu toplumdan topluma değişir.

Yetişkin yaşa gelmiş kişiler bütün olumlu tedbirlere rağmen yanlışlar yapıyorlarsa o zaman caydırıcı olması için ikinci sigorta sistemi olarak cezalar işleme konulur. Ancak bu cezalar, lunaparktaki oyuncakların kilitleri gibi birkaç güvenlik önlemin birlikte olması için yapılır. Zaten her şeye rağmen prefrontal korteks iyi gelişemediyse ikinci sistem devreye girsin ve korku caydırıcı olsun diye ceza sistemi vardır. Ancak cezaya karşılık kişinin vereceği tepki doğruyu yapmaya değil acı duymadan kaçınmaya yönelik olacağı için, yaptığı halde yalan söyleme, başkalarını tehdit ederek yalan söyletme, gücünü kullanarak haklı çıkmaya çalışma ve benzeri geniş bir yelpazede istenmeyen sonuçlara ve davranışlarla sonuçlanır..

Çocuk eğitiminde kendi içinden geleni değil, doğru olanı yapması, kendi yaptıklarının sorumluluğunu başkalarını suçlayarak üzerinden atarak değil sorumluluğu taşıyarak kendini kontrol etme becerilerinin gelişmesi, sadece saygı ve sevgi temelli sınır koymalar ile öğretilebilir. Sınır koyulmazsa kendini kontrol etme becerisi gelişmez, tamamen içinden geleni yapma eğilimi olur. Korkutma ana eğitim aracı olarak da kullanılırsa da prefrontal korteks değil sürüngen beyin devreye girer. Sınırları saygı ve sevgi ile öğretmek ve yerleştirmek gerekir. Böylece çocuklar doğru değerlere sahip, dürtülerini kontrol edebilen ve kendi yanlışını başkalarının üzerine atmak yerine düzeltmeye çalışan bireyler olarak yetişirler. Yani sürüngen beyin değil, prefrontal korteks davranışları ayarlar. Güçlü bir toplum ancak böyle bireylerin toplumdaki oranının daha yüksek olduğu zaman olur.

Korkunun değil, ahlak, vicdan ve adaletin hayatımızı ve toplumumuzu yönetmesi dileğimle…

02-05-2018