İnsanoğlunun kendini tanıma ve bilme isteği, varoluşunun başlangıcından beri artarak devam eden oldukça dinamik bir süreçtir. Bu süreç içinde bu isteği 'merak' olgusunun bir alt boyutu olarak düşünebiliriz. Merak, insanın içinde bir boşluk hissi yaratır. Bu boşluğun temel sebeplerinden biri insanın kendisine ve geleceğine yönelik merakıdır; gelecekte olacaklarla ilgili öngörülerin varlığına duyulan ihtiyaçtır.

      Bireyin kendisine yönelik merakı ve geleceğini bilme isteği, merakını giderme dürtüsünün bir sonucu olarak onu çeşitli arayışlara yöneltir. İşte bu arayış, bazen insanları objektif olmayan çeşitli yollarla yapılan karakter analizlerine, burç yorumlarına, fallara yönlendiriyor.

      Kimimiz yıldız fallarını, burç yorumlarını birer eğlence ve vakit geçirme aracı olarak görürüz. Kimimiz de bundan çok daha fazlası olduğunu düşünür, kişiliğimiz hakkında hatta geleceğimiz hakkında bilgiler almanın bir yolu olarak görürüz. Sonuç olarak çeşitli sebeplerle kişiliğimize yönelik tahminsel yorumlara yöneliyoruz. Tabi ki insanları bu yorumlara yönlendiren bazı etkenler var. Bu etkenlerden en dikkat çekeni falların her zaman ya da genellikle doğru çıktığına dair inançlar ve çeşitli kişilik/karakter analizlerinin kişiliğimizle örtüştüğü düşüncesidir.

      Burç yorumları okunduğunda, bir kahve falından çıkanlar dinlenildiğinde ya da birilerinin sevdiği yemeklere göre karakter analizi yapıldığında aşağıdakilere benzer cümleleri etrafımızdaki insanlardan duyduğumuz olmuştur -bizzat kendimiz de söylemiş olabiliriz- :

'Olacak şey değil, bütün olanları biliyormuş gibi anlattı!'

'Aa nasıl da bildi, aynı ben! Hepsini tutturdu!'

'Yok artık! Beni tanımıyor ama benimle ilgili her şeyi birebir söyledi.'

Cümlelere baktığımız zaman şöyle bir tabloyla karşılaşıyoruz: Bu kişiler hakkında söylenenler, yapılan yorumlar ve çıkarımlar doğru görünüyor. Sanki kişisel özelliklerini tam olarak yansıtıyor gibi. Peki nasıl oluyor da sonuçlar bize bu kadar uygun olabiliyor? Nasıl oluyor da burç yorumları, yıldız falları vb. tahminsel ifadeler kişisel özelliklerimizi tam olarak yansıtabiliyor? Aslında tam bu noktada daha farklı bir soru kendini gösteriyor. Acaba gerçekten burç yorumları ve fallar spesifik kişilik özelliklerini bu kadar net bir şekilde açıklayabiliyor mu? Yoksa bizler genel geçer yargılarda kendimizi mi buluyoruz? Belki de algılarımızı işimize gelen olumlu ifadelere karşı tamamen açık tutuyoruzdur. Neden olmasın. ;)

      Bolca soru sorarak zihnimizi açtığımıza göre artık sorularımızı cevaplamaya başlayabiliriz. :)

      Bakınız bu durumun esasları aslında bilimsel olarak kanıtlanmış bir gerçekliğe dayanıyor: 'Forer etkisi'. Psikolog Bertram R. Forer tarafından ortaya atılan bu kavram günümüzde 'Forer Etkisi (Forer Effect)' ya da 'Barnum Etkisi' olarak biliniyor. 1948 yılında Bertram R. Forer'ın yaptığı bir araştırma falların, genel karakter analizlerinin nasıl herkes için doğru çıkıyormuş gibi göründüğüne dair mantıklı açıklamalar getiriyor. Şimdi bu kavramı daha yakından inceleyelim.

      Barnum/Forer etkisi, insanların kendilerinin doğru bir açıklaması olarak, genellikle burçlar veya diğer muğlak kaynaklardan türetilen, esas olarak gerçeği yansıtmayan kişilik tanımlamalarını onaylama eğilimi anlamına gelir (1). Başka bir ifadeyle, herkes için ya da her durum için geçerli olabilecek yargıların, insanlar tarafından yalnızca belirli bir kişiye ya da duruma hasmış gibi algılanmasıdır.

      Forer, öğrencilerine birer kişilik analiz metni verir ve öğrencilerinin metni okuyarak analizin kendilerine uygunluğu konusunda bir değerlendirmede bulunmalarını ister. Değerlendirme yapılırken 0'dan 5'e kadar puan verilecektir (0 bana hiç uymuyor, 3 kısmen uyuyor, 5 tamamen uyuyor şeklinde bir skalada). Deneye katılan öğrenciler, kendilerine verilen kişilik analiz metninin gerçekten kendilerine özel hazırlandığını düşünerek, sahte analizi %85 oranında doğru bulmuşlardır. Oysa sahte kişilik analizi, Forer tarafından gazetelerde yayınlanan yıldız fallarından derlenmiş bir metindir; oldukça genel ve birbiriyle örtüşen ifadeleri içinde barındırmaktadır. Öğrencilerin kişilik analizinin uygunluğuna verdikleri puanların ortalaması, 4,2 çıkmıştır.  Deney, defalarca tekrarlanmasına rağmen sonuç değişmemiştir (2).

      Forer öğrencilere verdiği metinde aslında genele uyan, neredeyse herkesi yansıtan olumlu ifadeler kullanmıştır. Örneğin: Sevdiklerinize karşı korumacı davranırsınız, haksızlığa gelemiyorsunuz, her zaman adil davranıyorsunuz, şefkatli ve hoşgörülüsünüz, zaman zaman kararsızlık yaşarsınız vb. Elbette ki insanların tamamen aynı veya benzer özelliklere sahip olması mümkün değil. Burada işin püf noktası şudur: Fallarda, burç yorumlarında, çeşitli kişilik analizlerinde en azından çoğunluk için genellenebilen ifadelere ve kapsayıcılığı geniş olan karakter özelliklerine yer verilir. Bu ifadelerin övgü üslubuyla yazılmış olması bunları kabul etme eğilimimizi arttırmaktadır.

      Benliğimizin benzersizliğinin ve değerinin vurgulanması, özümüze yönelik merakımız, günlük rutinlerimizin stresinden geçici de olsa uzaklaşma isteği, geleceğin belirsizliğini giderme ihtiyacı vb. faktörlerle bizleri hafifletecek, özgüvenimizi yükseltmeye yönelik yorumlara insan olmanın doğal sonucu olarak ihtiyaç duyuyoruz. Ve bütün bu aradıklarımızı bulmak bize iyi geliyor. Moralimizin yükseldiğini ve motivasyonumuzun arttığını hissediyoruz. Tabi ki bu etkiler her insan için vazgeçilmezdir, bulmuşken bırakmak istemiyoruz. Gerçek dünyadan uzaklaşmamak şartıyla zaman zaman nesnelliği bir kenara bırakmak iyi bir fikir gibi görünüyor. :)

 

---

Kaynakça

Kaynaklar: 

(1) Gordon Claridge, Ken Clark, Ellen Powney, Emma Hassan (2008), 'Schizotypy and the Barnum Effect', Personality and Individual Differences, Cilt 44, Sayı 2, sayfa 436-444.

(2)  http://www.olaganustukanitlar.com/barnum-etkisi-dogru-cikan-fallarin-bilimsel-aciklamasi/

Görsel Kaynaklar:

https://logicirrefutable.wordpress.com/2011/05/13/forer-effect/

https://medium.com/@dshi02/forer-effect-barnum-effect-cde946c33f27

https://www.psikopatolojibilimi.com/2018/05/29/burclara-ve-fallara-yeni-bir-bakis-acisi-forer-barnum-etkisi/

---

---